Czarka (Sarcoscypha)

Czarki, czyli grzybowy odpowiednik przebiśniegów, to rodzaj niewielkich czerwonych grzybów o bardzo charakterystycznym wyglądzie, praktycznie nie do pomylenia z innymi krajowymi grzybami. Nie można tego samego powiedzieć o samych czarkach albowiem dwa najczęstsze gatunki rozpoznaje się wyłącznie pod mikroskopem. Są  jednymi z piękniejszych aspektów przedwiośnia, towarzysząc białym zawilcom, różowym łuskiewnikom i żółtym ziarnopłonom.

Rodzaj czarka (Sarcoscypha) liczy w Polsce zaledwie trzy gatunki, które w większości mają podobną charakterystykę. Grzyby te pojawiają się przeważnie od lutego do kwietnia, jednak przy sprzyjających warunkach (łagodne zimy o dodatnich temperaturach) wyrastają już w grudniu i styczniu. Charakteryzują się jaskrawą barwą wewnętrznej części czarki, która jest czerwona. Zależnie od osobnika może to być szkarłatny, jasno- lub ciemnoczerwony oraz czerwony przechodzący w pomarańcz i róż. Dodatkowo wewnętrzna część charakteryzuje się matowym połyskiem oraz gładką w dotyku strukturą. Zewnętrzna warstwa owocnika jest natomiast delikatnie ziarnista i ma barwę dużo bledszą, często jasnoróżową lub niemal białą. Sam owocnik ma kształt miseczki lub płaskiego kieliszka, którego brzegi są na początku podwinięte lub skulone i kształtem zbliżone są do kociołka z niewielkim otworem. Dopiero stopniowo z upływem dni brzegi rozwierają się przybierając bardziej płaski kształt. Całość osadzona jest na krótkim trzonku, czasem niemalże niewidocznym albowiem jest on najczęściej mocno tkwiący w podłożu lub przykryty cienką warstwą butwiejących liści.

W kraju odnotowano trzy gatunki czarek, z czego tylko dwa są stosunkowo częste. Jest to czarka szkarłatna (Sarcoscypha coccinea) i czarka austriacka (Sarcoscypha austriaca). Do niedawna cały rodzaj był w Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową, jednak 9 października 2014 r. wyżej wymienione dwa gatunki zostały wykreślone z listy gatunków chronionych. Obecnie chroniona jest jedynie bardzo rzadka czarka jurajska (Sarcoscypha jurana). Czarki mają to do siebie, że przy odróżnianiu gatunków potrzebny jest mikroskop. Rozpoznawanie gatunków w terenie tylko za pomocą wzroku jest nieprecyzyjne, żeby nie powiedzieć wprost – niemożliwe. Jedynym sprawdzonym sposobem na rozpoznanie jest metoda makroskopowa. Czarka szkarłatna ma proste włoski na zewnętrznej powierzchni miseczek, a jej zarodniki są na końcach zaokrąglone, podczas gdy zarodniki czarki austriackiej są podłużne a włoski lekko wijące się. Wielkość owocnika, jego barwa lub miejsce występowania nie są precyzyjną metodą na rozpoznawanie gatunku, z tego też względu czarki przedstawione na zdjęciach nie są podpięte pod konkretny gatunek (nie mamy mikroskopu) 🙂

Rodzaj czarka notowany jest na terenie całego kraju, z czego czarka szkarłatna częściej występuje na niżu, podczas gdy czarka austriacka preferuje tereny górskie i podgórskie. Nie jest to jednak sztywna reguła. Ostatni gatunek, czarka jurajska, jest bardzo rzadka i nie była notowana na Dolnym Śląsku. Wszystkie trzy gatunki preferują tereny wilgotne o grubej warstwie próchnicy, najczęściej lasy łęgowe i grądowe z dużym udziałem wierzb, olch i klonów. To właśnie na ich butwiejących gałęziach najczęściej wyrastają. Zdarzają się od tego wyjątki. Osobiście widziałem duże zgrupowanie czarki w stosunkowo suchym runie leśnym na zboczu kwaśnej buczyny. Grzyby czasami są trudne do wychwycenia jeśli na glebie zalega gruba warstwa liści. Ich drobne owocniki, mimo jaskrawej barwy, nie są w stanie przebić się przez liście. Stąd w czasie poszukiwań warto niekiedy ręcznie przerzucać warstwę listowia. Często mogą pojawiać się na końcach pędów butwiejących gałęzi. Ze względu na występowanie w wilgotnych lasach są częściowo odporne na zalanie, szczególnie w okresie wiosennych roztopów i można czasem zobaczyć osobniki niemal całkowicie zanurzone w powstałej po roztopach kałuży.

Na terenie Dolnego Śląska czarki notowane są zarówno na nizinach jak i w paśmie Sudetów. Ze względu na to, że dawniej były to grzyby chronione, ich stanowiska są stosunkowo dobrze udokumentowane w inwentaryzacjach przyrodniczych. Najczęściej dotyczyło to czarki szkarłatnej, jednak należy podchodzić do tego z dużym dystansem albowiem nieoficjalnie mówi się, że dawniej po prostu nikt nie bawił się zbytnio w rozpoznawanie makroskopowe i automatycznie większość stanowisk oznaczano jako stanowiska czarki szkarłatnej. Obecne badania wskazują, iż to własnie czarka austriacka jest tym częstszym gatunkiem. Bez względu na dokładne rozpoznanie, rodzaj czarka podawany jest z wielu obszarów województwa, w tym z kilku rezerwatów przyrody (Las Bukowy w Skarszynie, Muszkowicki Las Bukowy, Łęgi Źródliskowe k. Przemkowa, Przełomy pod Książem, Uroczysko Wrzosy czy Zwierzyniec). Należy pamiętać, że grzyby mają to do siebie, iż pojawiają się bardzo nieregularnie w dużym przedziale czasowym. Dochodzi to tego niewielka liczba mykologów lub osób zajmujących się ich inwentaryzacją. Wszystko to sprawia, że wykaz stanowisk jest często tylko niewielką namiastką aktualnego zasięgu danego gatunku. Ogólnie należy przyjąć, że czarki można spotkać na terenie całego województwa, głównie wzdłuż cieków wodnych i na terenach olszyn i łęgów.

Owocniki czarek są jadalne i czasami zbierane przez niektórych grzybiarzy. Mają lekki, słabo wyczuwalny grzybowy zapach. Sam smak nie należy do wybitnych. Przypomina trochę rzodkiewkę o mocno grzybowym akcencie. Grzyby można jeść zarówno na surowo jak i po obróbce termicznej, najczęściej dusząc na maśle z cebulką. Można je podawać w całości na kanapkach. Dodanie ich do posiłku ma głównie aspekt wizualny albowiem jak już wcześniej wspomniano, grzyby te mają niewielkie walory smakowe. Dlatego zamiast z koszykiem, lepiej podchodzić do nich z aparatem. Czarki są swego rodzaju grzybowym odpowiednikiem przebiśniegów, albowiem pojawiają się wiosną jako jedne z pierwszych grzybów i są zapowiedzią rychłego końca zimny. W okresie ciepłych i bezśnieżnych zim mogą pojawiać się już w grudniu, co częściowo przekreśla ich funkcję jako zapowiadaczy wiosny.