Ciepłolubne dąbrowy

8 lutego 2018 Wyłączono przez admin

Cenne i stosunkowo rzadkie ekosystemy lasów liściastych mających charakter świetlistych, umiarkowanie lub silnie ciepłolubnych lasów dębowych, o cechach kresowych, subkontynentalnych i śródziemnomorskich siedlisk na suchych i mocno przepuszczalnych glebach. Siedlisko rzadkie w całej Polsce, które dodatkowo na terenie Dolnego Śląska posiada rzadki wariant dąbrowy brekiniowej.

Ciepłolubne dąbrowy

Nazwa: Ciepłolubne (Świetliste) dąbrowy

Klasa: Quercetea pubescentis

Rząd: Quercetalia pubescenti-petraeae

Związek: (Potentillo albae-)Quercion petraeae

Podzwiązek: Potentillo albae-Quercetum,

Sorbo torminalis-Quercetum

Kod siedliska: 91I0

Jest to jeden z najbogatszych gatunkowo lasów występujących w Polsce, a według niektórych źródeł najbogatszy. Ciepłolubne dąbrowy występują głównie w pasie przebiegającym przez środkową część kraju (lubuskie, wielkopolskie, łódzkie, mazowieckie, podlaskie, świętokrzyskie). W Sudetach lasy te znajdują się poza zwartym zasięgiem. Niewielkie, pojedyncze płaty notowane są także w innych regionach (lubuskie, kujawsko-pomorskie). Ciepłolubnej dąbrowy nie wykazano w pasie północnym (Pomorze, Warmia, Mazury) oraz południowym (Opolszczyzna, Górny Śląsk, Małopolska). Siedlisko wykazuje charakter nizinno-wyżynny i występuje zazwyczaj do około 600 m n.p.m. Najczęściej występuje na glebach brunatnych, rdzawych brunatniejących, rędzinach, glebach płowych i naskalnych litosolach erozyjnych, głównie o podłożu szybko przesuszającym się, przepuszczalnym, z niskim poziomem wód gruntowych. Są to przeważnie gleby kwaśne, rzadziej o pH obojętnym lub lekko zasadowym.

Drzewostan zbudowany jest z różnych gatunków dębów (W Polsce: dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy i dąb omszony) Przeważnie na suchych zboczach i wzgórzach o wystawie południowej lub zachodniej. Ze względu na zasięg geograficzny poszczególnych gatunków, ciepłolubne dąbrowy budowane są w Polsce głównie przez dąb bezszypułkowy. Nieco rzadziej zastępuje go dąb szypułkowy, a najrzadziej dąb omszony, który w Polsce występuje jedynie na niewielkim fragmencie w rezerwacie Bielinek nad Odrą. Miejscami w składzie drzewostanu może pojawić się sosna zwyczajna. W siedlisku panuje klimat zbliżony do suboceanicznego. Warstwa podszytu jest najsłabiej rozwiniętą warstwą, często prawie niewystępująca i ograniczona do pojedynczych młodych dębów oraz krzewów leszczyny, kruszyny, jałowca, szczodrzeńca, głogu i jarzębów. Przeważnie zwarcie koron drzew jest niewielkie powodując, iż do dna lasu dociera zwiększona ilość światła, znacznie większa niż w innych typach lasów liściastych. W efekcie warstwa runa jest bardzo dobrze rozwinięta i bogata w gatunki światłolubne i światłożądne. Cechą charakterystyczną jest heterogeniczny skład runa leśnego, oznacza to występowanie mozaiki gatunków z wielu siedlisk. Głównie chodzi o ekosystemy trawiaste, widne lasy lub tereny suche i nawapienne z takich zbiorowisk jak okrajki (klasa Trifolio-Geranietea), murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea), bory sosnowe (Vaccinio-Piceetea), łąki trzęścilowe (Molinio-Arrhenatheretea) oraz żyzne lasy liściaste (Querco-Fagetea). Z tego powodu dąbrowy należą do najbogatszych florystycznie lasów w Polsce. Część płatów cechuje znacząca dominacja gatunków traw tworząc swoiste trawiaste dąbrowy. Wiele płatów wykazuje różny poziom degeneracji lub zniekształceń na wskutek działalności ludzkiej (wycinki, wypas, zmiany poziomu wód) w efekcie skład runa w wielu siedliskach jest zmienny i bardzo dobiegający od typowej ciepłolubnej dąbrowy.

Ciepłolubna dąbrowa na Dolnym Śląsku występuje oderwanie od zwartego zasięgu, głównie w pasie Pogórza i Przedgórza Sudeckiego z kilkoma pojedynczymi stanowiskami na nizinie i innych pasmach Sudetów. W regionie wyróżniono dwa zespoły:

Dąbrowa świetlista (Potentillo albae-Quercetum), najczęstszy zespół występujący w większości regionów przypisywanych rzędowi ciepłolubnej dąbrowy. Na terenie Dolnego Śląska w rozproszeniu, przeważnie w regionie nizinnym oraz podgórskim. Na obszarach nizinnych porasta głównie tereny płaskie oraz o lekkim nachyleniu, podczas gdy w Sudetach występuje na zboczach o różnym stopniu nachylenia, także te bardziej strome, często kamieniste i pokryte warstwą rumoszu skalnego. Siedlisko porasta głównie gleby piaszczysto-żwirowe i gliniaste bogate w węglan wapnia. Wśród gatunków typowych stwierdzono m.in. pięciornik biały, miodunka wąskolistna, jaskier wielkokwiatowy, wyka kaszubska. Ze względu na bardzo duże bogactwo gatunkowe wyróżniono kilka odmian, część z nich notowana jest także na Dolnym Śląsku:
- Potentillo albae-Quercetum brachypodietosum, jest to podzespół z kłosownicą pierzastą, gdzie notowana jest także lebiodka pospolita, pajęcznica gałęzista i wilczomlecz sosnka. Siedlisko stwierdzono głównie na terenie Wielkopolski.
- Potentillo albae-Quercetum galietosum, podzespół z przytulią północną oraz przytulią pospolitą. Występuje w rozproszeniu na terenie wschodniej i środkowej części kraju.
- Potentillo albae-Quercetum lathyretosum, podzespół z groszkiem wiosennym oraz pszeńcem gajowym i turzycą palczastą. Siedlisko wyróżnia się dużym udziałem gatunków z żyznych lasów liściastych, notowane głównie w Wielkopolsce.
- Potentillo albae-Quercetum poëtosum, podzespół z wiechliną gajową oraz pszeńcem gajowym i turzycą palczastą. To siedlisko także cechuje udział gatunków żyznych lasów liściastych. Notowane głównie we wschodniej i środkowej części kraju.
- Potentillo albae-Quercetum rosetosum gallicae, podzespół z różą francuską oraz dzwonecznikiem wonnym, pluskwicą europejską i trzęślicą trzcinowatą. Porasta żyzne gleby brunatne zalegające na łupkach ilastych. Jest to jeden z najbogatszych florystycznie podzespołów.
- Potentillo albae-Quercetum astrantietosum, podzespół z jarzmianką większą oraz okrzynem łąkowym i pełnikiem europejskim. Porasta żyzne gleby brunatne zalegające na łupkach ilastych. Jest to jeden z najbogatszych florystycznie podzespołów.
Ciepłolubna Dąbrowa Serpentynitowa (Galium verum-Quercus petraea), jest to zbiorowisko o dyskusyjnej przynależności systematycznej, stosunkowo słabo znane i często pomijane w opracowaniach siedlisk leśnych. Znane w Polsce wyłącznie z Sudetów, gdzie największa koncentracja stanowisk obejmuje Masyw Ślęży. Jest to jeden z typów ciepłolubnej dąbrowy charakteryzujący się luźnym drzewostanem o skarlałych drzewach, głównie dębowych. Często z dużą domieszką sosny, jako że jest to gatunek często dominujący naokoło siedlisk i samoistnie przenika tworząc mozaikę lasu mieszanego. Dąbrowa rozwija się na bardzo specyficznym podłożu. Jest ono płytkie, kamieniste, silnie nagrzewające się, ubogie w składniki pokarmowe, często z licznymi wychodniami skalnymi i zalegającym rumoszem. Także skład chemiczny należy do stosunkowo nietypowych bowiem w środowisku tym deficytowy jest skład pierwiastków podstawowych dla roślin (azot, potas, fosfor). W nadmiarze za to występują pierwiastki metali m.in. żelaza ale także metali ciężkich jak kobalt, nikiel i chrom. Wszystko to powoduje, że środowisko jest bardzo specyficzne. Roślinność jest mieszaniną gatunków typowych dla ciepłolubnych okrajków, muraw kserotermicznych, świeżych borów sosnowych i ciepłolubnej dąbrowy. Do gatunków spotykanych w runie należy ciemiężyk białokwiatowy, dzwonek brzoskwiniolistny, groszek czerniejący, janowiec barwierski, kokoryczka wonna, konwalia majowa, lepnica rozdęta, lnica pospolita, nerecznica samcza, perłówka zwisła, przytulia północna, przytulia Schultesa, przytulia właściwa, rdestówka zaroślowa, rozchodnik wielki, sierpik barwierski, szakłak pospolity, szczyr trwały, trzmielina zwyczajna i perz właściwy.

Podgórska ciepłolubna dąbrowa brekiniowa (Sorbo torminalis-Quercetum), zarówno na Dolnym Śląsku jak i ogólnie w kraju, siedlisko zostało zinwentaryzowane wyłączni z terenów Pogórza Kaczawskiego. Osiąga tu północną granicę zasięgu geograficznego w Europie, mimo że jego najbardziej charakterystyczny gatunek (jarząb brekinia) występuje w Polsce zachodniej od gór po region Pomorza. Ekosystem porasta głównie stoki wzgórz i niższych gór do wysokości 600 m n.p.m. o stosunkowo stromym nachyleniu, najczęściej na podłożu kamienistym z licznymi wychodniami skalnymi i rumoszem skalnym. Do gatunków charakterystycznych należą: jarząb brekinia (brzęk), buławnik mieczolistny, poziomka wysoka, kukułka bzowa, lepnica zwisła gładka oraz gatunki zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych niespotykane w innych postaciach zespołu. W Polsce stwierdzono tylko jeden podzespół:
- Quercetum cephalantheretosum longifoliae, podzespół z buławnikiem mieczolistnym, u którego wyróżniono kilka odmian zależnie od nachylenia i zasobności podłoża, w tym odmiana typowa porastająca mezotroficzne gleby, forma kserotermiczna występująca na najsuchszych fragmentach z dużym udziałem traw oraz odmiana zasiedlająca najżyźniejsze gleby z dużym udziałem gatunków lasów liściastych.

Oprócz wyżej wymienionych w Polsce wyróżniono związek Quercion pubescenti-petraeae z jednym zespołem: dąbrowa z dębem omszonym (Quercetum pubescenti-petraeae). Gatunkiem charakterystycznym jest tytularny dąb omszony a także fiołek kosmaty i nawrot czerwonobłękitny. Jest to skrajnie rzadkie siedlisko oderwane od swojego właściwego zasięgu, którego jedyne płaty stwierdzono w rezerwacie Bielinek nad Odrą (zachodniopomorskie) porastające strome stoki opadające w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim.

Wykaz gatunków:

Gatunki diagnostyczne:

Drzewa: dąb bezszypułkowy
Krzewy: jarząb brekinia, róża dzika
Rośliny zielne: buławnik mieczolistny (gatunek diagnostyczny wyłącznie w siedliskach Dolnego Śląska i Opolszczyzny), ciemiężyk białokwiatowy, groszek czerniejący, jastrzębiec sabaudzki, kłosownica pierzasta, konwalia majowa, lepnica zwisła, lnica pospolita, naparstnica zwyczajna, przetacznik leśny, rozchodnik wielki, smółka pospolita

Gatunki stałe i charakterystyczne:

Drzewa: dąb omszony, dąb szypułkowy, sosna zwyczajna, lipa drobnolistna, wiąz pospolity
Krzewy: głóg jednoszyjkowy, jałowiec pospolity, jarząb pospolity, kruszyna pospolita, malina kamionka
Rośliny zielne: biedrzeniec mniejszy, borówka czarna, bukwica zwyczajna, czyścica storzyszek, dąbrówka rozłogowa, dziurawiec skąpolistny, dzwonek brzoskwiniolistny, fiołek kosmaty, gorysz pagórkowy, jaskier wielkokwiatowy, koniczyna dwukłosowa, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, krwawnik pospolity, kukułka bzowa, lepnica gładka, lilia złotogłów, miodownik melisowaty, miodunka wąskolistna, nawrot czerwonobłękitny, pięciornik biały, podkolan biały, poziomka pospolita, przylaszczka pospolita, przytulia pospolita, pszeniec pospolity, sierpik barwierski, trzcinnik leśny, wilczomlecz sosnka, wrotycz baldachogroniasty, wyka kaszubska

Występowanie

Pogórze Kaczawskie: na terenie pogórza stwierdzono około 330 ha ciepłolubnej dąbrowy z największą koncentracją rzadkich lub cennych gatunków występujących w runie leśnym. Wyróżnić można dwa główne zgrupowania, wszystkie na terenie zachodniej części pogórza, w większości znajdują się na obszarze Parku Krajobrazowego Chełmy. Część północna charakteryzuje się dużym rozproszeniem, głównie w mozaice z kwaśną dąbrową podgórską i sztucznymi nasadzeniami świerka. Najczęściej porastają stosunkowo łagodne wzgórza o kopulastych kształtach, gdzie występują licznie rzadkie gatunki roślin. Często w runie notowana jest przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, dzwonek brzoskwiniolistny, buławnik mieczolistny i miodownik melisowaty. Do największych obszarów siedliska w północnym zgrupowaniu należą m.in. płaty na bezimiennych stokach opadających do doliny Paszówki na odcinku Jakuszowa-Paszowice, wzgórza wokół doliny rzeki Młynówki (Mężyk, Dębowa, Wądolno, Nad Groblą, Siedmicka Góra), bezimienne zbocza opadające do doliny Jawornika na odcinku góra Golica-rezerwat Wąwóz Myśliborski. Poza tym duże płaty dąbrów występują na zboczach gór: Bazaltowa, Garbiec, Radogost, Garbowa, Bociana Góra, Zagroda, Biesówka i Kłonicka Góra. Część płatów znajduje się na terenie rezerwatów Nad Groblą i Wąwóz Siedmicki.

Drugie zgrupowanie obejmuje długi ale stosunkowo wąski pas o długości 3-4 km biegnący wzdłuż bezimiennych stoków opadających do doliny rzeki Rogozina na odcinku rezerwatu Wąwóz Lipa, dalej przechodząc na masyw składający się z kilku wzniesień, z których dwa najwyższe to Lipska Góra i Żarnowiec. Większość dąbrowy na tym fragmencie porasta strome zbocza o dużej warstwie rumoszu i częstych wychodniach skalnych, głównie skał zieleńcowych. W runie występują licznie gatunki traw a także podkolan biały, lilia złotogłów, buławnik mieczolistny i lepnica zwisła. Oprócz tych dwóch zgrupowań występują oderwane stanowiska ciepłolubnej dąbrowy, które notowane są na stokach góry Dębna, na północ od Stanisławowa, na Wilkołaku pod Złotoryją oraz na zboczach Góry Wapiennej w dolinie Bobru. Część płatów znajduje się na terenie rezerwatu Wąwóz Lipa, gdzie jednocześnie występują jedne z najbogatszych płatów w obrębie Pogórza Kaczawskiego.

Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie: większość siedliska skumulowana jest na obszarze wokół zalewu Dobromierz (około 48 ha), w dwóch zgrupowaniach. Mniejsze północne, gdzie pojedyncze płaty obejmują zachodnie zbocze Dębowej Góry i bezimiennego wzgórza (376 m n.p.m.) na przeciwnym brzegu zalewu oraz zgrupowanie w południowej części na pojedynczych płatach w dolinie Olszynki i górach Wały, Czartki, Gołaźnia oraz na górze Garbnik, gdzie występują dwa największe fragmenty porastające zachodnie stoki. W części południowej siedlisko występuje na terenie projektowanego rezerwatu Skała w Sadach Dolnych. Poza tym oderwane stanowisko zlokalizowane jest także we wschodnim fragmencie pogórza wokół ruiny Stary Książ w dolinie Pełcznicy oraz w na bezimiennym stoku w dolinie Szczawnika. Oba na terenie rezerwatu Przełomy pod Książem. Dąbrowa przy ruinach charakteryzuje się niemal wzorowym stanem zachowania, podczas gdy drugi płat został częściowo zniekształcony na wskutek pożaru i częstego żerowania muflonów. Drobne płaty ciepłolubnej dąbrowy notowane są także w północnej części, na Pogórzu Bolkowskim, dokładniej w okolicach wsi Gorzanowice i Świny, gdzie siedlisko występuje na wzgórzu Dębnik, Swarna, Popielowa oraz na kilku bezimiennych wzgórzach, gdzie częściowo przechodzi w kwaśną dąbrowę podgórską.

Masyw Ślęży: na masywie zlokalizowano dwa większe płaty o łącznej powierzchni około 24 ha i kilka mniejszych, często w mozaice z kwaśną dąbrową lub ciepłolubnym wariantem grądu. Największy płat obejmuje południowe i zachodnie zbocza w szczytowych partiach Raduni, w większości na terenie rezerwatu przyrody. Mniejsze, pojedyncze i rozproszone stanowiska rozlokowane są na stokach Wzgórz Oleszeńskich i południowych fragmentach Masywu Raduni (Winna Góra, Gozdnik, Słupicka Góra). Co ciekawe, te rzadkie i cenne siedliska zagrażają innemu ekosystemowi występującemu na Raduni a mianowicie siedliskom skał wapiennych i neutrofilnych z roślinnością pionierską, które są zacieniane przez rozrastający się drzewostan dębowy. Mimo wszystko dąbrowy w rezerwacie należą do jednych z najlepiej zachowanych, a ich szczególną cechą jest ich ukształtowanie pod wpływem czynników naturalnych a nie dzięki gospodarce pasterskiej. Ze względu na surowe warunki klimatyczne oraz glebowe (silnie kamieniste, suche i stosunkowo jałowe podłoże) dęby charakteryzuje niskopienny drzewostan o często powykręcanych i skarłowaciałych koronach.

Pradolina Odry: Na terenie niziny jedyne znane stanowiska notuje się w okolicy Odry na jej prawym brzegu. Są to pojedyncze płaty o stosunkowo ubogim runie, składającym się głównie z różnego rodzaju traw i pospolitych bylin. Dwa najważniejsze płaty zlokalizowane są pod Wrocławiem. Jedno stanowisko obejmuje świetlistą dąbrowę w okolicach miejscowości Mokry Dwór, w której na obrzeżach stwierdzono stanowisko pszeńca grzebieniastego. Rzadkiego gatunku objętego ścisła ochroną. Druga lokacja stwierdzona została na północny-zachód od miasta, w okolicach miejscowości Miękinia.

Inne: pojedyncze i niewielkie płaty, najczęściej o słabo rozwiniętym runie i podszycie rozproszone są na kilku stanowiskach w Sudetach m.in. południowe zbocza w przełomie Nysy koło Barda, pojedyncze płaty w okolicach Sokolca w Górach Sowich, na Masywie Grochowej i na niewielkich Dębowych Górach będących północnym obszarem Wzgórz Niemczańskich. W siedlisku płaty zachowały się w niewielkim stopniu, najczęściej w mozaice z innymi lasami liściastymi.

Część siedlisk ciepłolubnej dąbrowy ma charakter antropogeniczny i jest ściśle związana z dawną gospodarką pasterską, które polegała na wypasie zwierząt w widnych lasach. Zwierzęta te wyjadały krzewy i młode drzewa z warstwy podszytowej umożliwiając docieranie dużych ilości światła do runa leśnego. W części regionów podszyt nie wykształca się w sposób naturalny z powodu ubogiego i suchego podłoża (głównie w regionach górskich). Jednak na nizinach wiele stanowisk wymaga czynnej ochrony polegającej na mechanicznym usuwaniu warstwy podszytu. Przy braku działań ochronnych część stanowisk ulega gatunkom typowych dla siedlisk żyźniejszych i ustępowanie roślin termofilnych.