Przedstawiciele Prowincji Roślinnych w Polsce
6 sierpnia 2023Choć na terenie kontynentu europejskiego od półwiecza dąży się do jedności, to należy zauważyć iż Europa dzieli się na różne sposoby. Niektóre podziały są zarzewiem wielu konfliktów, jednak podziały związane z nauką należą do tych neutralnych. Jednym z takich podziałów, które nie niosą negatywnych skutków jest podział botaniczny. To właśnie dzięki niemu można poniekąd sklasyfikować roślinność nie tylko Europy ale i całego świata.
Nasz kontynent w całości wchodzi do jednego z kilku państw roślinnych na jakie podzielono glob. Dokładniej przynależymy do państwa holarktycznego (holoarktycznego) obejmującego niemal całą półkulę północną. Dzieli się on na kilka podpaństw (obszarów) a te z kolei dzielą się na prowincje. Każda prowincja charakteryzuje się gatunkami endemicznymi lub całymi grupami endemitów oraz występowaniem określonego klimatu.
Państwo Holoakrtyczne dzieli się na trzy podkrólestwa, te z kolei dzielą się na prowincje.
- Podpaństwo Borealne
- Obszar Cyrkumborealny (15 prowincji)
- Obszar Wschodnioazjatycki (12 prowincji)
- Obszar Ameryki Atlantyckiej (3 prowincje)
- Obszar Ameryki Pacyficznej (2 prowincji)
- Podpaństwo Starośródziemnomorskie (Tetydzkie)
- Obszar Makaronezyjski (4 prowincje)
- Obszar Śródziemnomorski (9 prowincji)
- Obszar Saharo-Sindyjski (2 prowincje)
- Obszar Irańsko-Turański (12 prowincji)
- Podpaństwo Madreńskie (Sonorskie)
- Obszar Madreński (4 prowincje)
Na terenie Polski najwięcej roślinności jest z obszaru cyrkumborealnego. Są to prowincje:
Prowincja Atlantycka (Oceaniczna)
Obejmuje tereny Europy Zachodniej sąsiadujące z Atlantykiem, gdzie klimat oceaniczny ma największy wpływ, tj. Wyspy Brytyjskie, Danię, wybrzeża południowej i środkowej Norwegii, kraje Beneluksu, zachodnią Francję, północno-zachodnią Hiszpanią i północną Portugalię. Region ograniczony jest do obszarów bez długotrwałych mrozów z wyraźnym wpływem Golfsztromu (łagodne zimny, umiarkowanie ciepłe lato). Występuje wiele endemicznych gatunków, m.in. Corydalis claviculata, kolcolist zachodni Ulex europaeus, Genista anglica, śmiałek szczeciniasty Deschampsia setacea oraz kilka endemicznych rodzajów (Petrocoptis, Thorella).
W Polsce do gatunków atlantyckich należy:
- bluszcz pospolity Hedera helix
- gałuszka kulecznica Pilularia globulifera
- ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis
- przygiełka brunatna Rhynchospora fusca
- turzyca pchla Carex pulicaris
- turzyca wyciągnięta Carex extensa
- wełnianeczka Trichophorum
- widłaczek torfowy Lycopodiella inundata
- wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum
- woskownica europejska Myrica gale
- wrzosiec bagienny Erica tetralix
Element atlantyckiego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udział w pasie Pobrzeży (Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie). W pozostałych regionach zachodnich i północno-zachodnich ma duży wpływ (Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Sasko-Łużyckie, Wał Trzebnicki, Nizina Śląska). Im dalej na wschód i południe, tym procentowy udział roślinności atlantyckiej maleje.
Prowincja Arktyczna (Arktyczno-Alpejska)
Obejmuje najbardziej na północ wysunięte regiony (Islandia, północna Skandynawia, płw. Kolski) pokrywające się w dużej mierze z roślinnością tundry. Występuje tutaj ponad setka endemicznych gatunków, m.in. wierzba arktyczna, Colpodium vahlianum, Сolpodium wrightii, jaskier Ranunculus sabinei, mak Papaver radicatum i mannica Puccinellia angustata. Często prowincja ta łączona jest z roślinnością wysokogórską pod nazwą arktyczno-alpejska. Jest to jeden z przykładów rozerwanego (dysjunktywnego) zasięgu organizmów, w którym areał danego gatunku dzieli się na część położoną na dalekiej północy i część położoną w rejonach górskich. Rośliny występują w wielu miejscach Europy, gdzie występuje zbliżony klimat, pomimo położenia na innej szerokości geograficznej.
W Polsce do gatunków arktycznych lub arktyczno-alpejskich należy:
- dzwonek brodaty Campanula barbata
- gnidosz sudecki Pedicularis sudetica
- jałowiec halny Juniperus communis ssp. saxatilis
- malina moroszka Rubus chamaemorus
- mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi
- potrostek alpejski Chamorchis alpina
- rogownica alpejska Cerastium alpinum
- turzyca drobnozarodnikowa Carex microglochin
- turzyca patagońska Carex magellanica
Element arktycznego (arktyczno-alpejskiego) zespołu roślinności w Polsce ma największy udział w najwyższych partiach Sudetów i Karpat (Karkonosze, Góry Izerskie, Babia Góra, Tatry). W pozostałej części kraju praktycznie nie występuje.
Prowincja Borealna (Północnoeuropejska)
Obejmuje tereny Europy Północnej (większość Skandynawii, Finlandia, północna Rosja), pokrywające się w dużej mierze z roślinnością tajgi. Granicę wyznacza płynne przejście z lasów liściastych w bory szpilkowe. Gatunkiem dominującym i głównym gatunkiem lasotwórczym jest świerk pospolity, a także gatunki z rodzaju brzoza, topola i sosna. Występuje tutaj kilka endemicznych gatunków (m.in. Corispermum algidum, Castilleja schrenkii) oraz wiele roślin, które na południu mają status reliktów glacjalnych: brzoza karłowata, malina moroszka. Wśród gatunków krajowych wiele roślin borów iglastych, wrzosowisk oraz torfowisk to elementy typowo borealne, chodzi tu m.in. o gatunki:
- rodzaj borówka Vaccinium
- brzoza karłowata Betula nana
- brzoza niska Betula humilis
- rodzaj gruszeczka Pyrola
- chamedafne północna Chamaedaphne calyculata
- modrzewnica pospolita Andromeda polifolia
- wierzba lapońska Salix lapponum
- żurawina błotna Oxycoccus palustris
Element boralnego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udział w regionach północno-wschodnich (Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Litewskie, Nizina Staropruska, Nizina Północnopodlaska) oraz w pasie Pobrzeży. W pozostałej części Polski udział jest niewielki.
Prowincja Pontyjska (czarnomorska)
Jedna z mniejszych prowincji obejmująca południowo-wschodnią Europę od wschodniej Rumunii, poprzez Mołdawię, południową Ukrainę i południowo-zachodnią Rosję. Prowincja ta rozpościera się dalej na wschód obejmując tereny stepów na północ od gór Kaukazu . Granica prowincji w dużej mierze pokrywa się z linią rozciągniętą pomiędzy zwartymi areałami lasów północy a rozległymi stepami czarnomorskimi, tj. linia, gdzie roczne opady deszczu wynoszą poniżej 450 mm. Wg podziału na regiony biogeograficzne, za region pontyjski uważane są tylko wybrzeża Morza Czarnego (za wyjątkiem wybrzeży północnych i płw. Krymskiego).
W Polsce typowymi gatunkami pontyjskimi jest:
- zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris
- powojnik prosty Clematis recta
- dzwonek syberyjski Campanula sibirica
- szczodrzeniec ruski Chamaecytisus ruthenicus
- różanecznik żółty (azalia pontyjska) Rhododendron luteum
- bylica pontyjska Artemisia pontica
- len złocisty Linum flavum
- wiśnia karłowata Prunus fruticosa
- dziewięćsił popłocholistny Carlina acanthifolia
Element pontyjskiego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udział w regionach centralnych i wschodnich (Wyżyny Polskie, Nizina Mazowiecka, Polesie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie). Mniejszy udział występuje w Kotlinie Sandomierskiej, Pobrzeżu Szczecińskim i na pozostałej części Niziny Środkowopolskiej.
W niektórych źródłach z prowincji pontyjksiej wyodrębniania jest także prowincja Kaukaska. Obejmuje góry Kaukaz wraz z Zakaukaziem, gdzie występuje 5 endemicznych rodzajów (Pseudovesicaria, Symphyoloma, Pseudobetckea, Trigonocaryum and Cladochaeta). Na Kaukazie stwierdzono bardzo duże nagromadzenie gatunków endemicznych, m.in. z rodzajów goryczka Gentiana, dzwonek Campanulla, głodek Draba, lilia Lilium, skalnica Saxifraga oraz z rodziny storczykowatych Orchidaceae. Prowincja ta nie zawsze jest wydzielana jako osobna jednostka, wg części podziałów prowincja kaukaska zaliczana jest do prowincji pontyjskiej, podczas gdy na mapie regionów biogeograficznych jest podzielona między region alpejski i pontyjski. Granice geograficzne uznawane przez polską naukę, uznają że region Kaukazu leży już poza granicami Europy i generalnie nie powinien znaleźć się na naszej liście.
Prowincja Sarmacka (Wschodnioeuropejska)
Obejmuje tereny klimatu umiarkowanego Europy Wschodniej (kraje nadbałtyckie, Białoruś, północna Ukraina, zachodnia i środkowa Rosja). Północną granicę wyznacza maksymalny zasięg drzew z rodzaju dąb (Quercus), wymagających przynajmniej 4 miesięcy w roku ze średnią temperaturą powyżej 10ºC. Jest to prowincja bliźniacza dla prowincji środkowoeuropejskiej. Wyróżnia się wieloma endemicznymi gatunkami, m.in. zawilec Anemone uralensis, goździki Dianthus eugeniae, Dianthus krylovianus, Dianthus volgicus, mak Papaver maeoticum, lnica Linaria cretacea i Linaria macroura oraz trędownik Scrophularia cretacea.
W Polsce gatunkami typowo sarmackimi jest
- jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus
- ostnica Jana Stipa joannis (gat. sarmacko-panoński)
- przytulia Schultesa Galium schultesii
- przytulinka wiosenna Cruciata glabra
- trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus
- turzyca orzęsiona Carex pilosa
- zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides
Element sarmackiego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udziałw regionach północno-wschodnich (Niż Wschodnioeuropejski). Mniejszy wpływ występuje w regionach centralnych i południowych (Wyżyny Polskie, Niziny Środkowopolskie). Najmniejszy udział odnotowano w Karpatach, Sudetach i pasie Pobrzeża.
Prowincja Środkowoeuropejska
Obejmuje tereny Europy Środkowej oraz częściowo obszary sąsiednie rozciągając się od południowej Szwecji po Rumunię oraz od środkowej Francji po północno-wschodnią Polskę. Północną i wschodnią granicę wyznacza w dużej mierze maksymalny zasięg buka zwyczajnego (Fagus sylvatica), wymagającego średniej dobowej temperatury w styczniu powyżej -2ºC. Od południa granicę wyznaczają pasma górskie (Alpy, Karpaty, Góry Dynarskie). Jest to prowincja bliźniacza dla prowincji sarmackiej. Łącznie około 10-15% wszystkich gatunków prowincji środkowoeuropejskiej stanowią endemity (wiele gatunków z rodzaju dzwonek Campanula, goździk Dianthus, narcyz Narcissus, skalnica Saxifraga). Charakteryzuje się występowaniem kilku endemicznych rodzajów (cieszynianka Hacquetia, Berardia, Hladnikia) oraz wielu grup endemicznych:
- endemity alpejskie: goździk alpejski Dianthus alpinus, różanecznik kosmaty Rhododendron hirsutum, Favratia zoysii. Łącznie 8% wszystkich gatunków w Alpach to endemity.
- endemity Masywu Czeskiego i endemity karkonoskie: goryczuszka czeska Gentianella bohemica, dzwonek karkonoski Campanula bohemica, przytulia sudecka Galium sudeticum
- endemity karpackie: tojad wiechowaty Aconitum paniculatum, dzwonek karpacki Campanula carpatica,
- endemity zachodniokarpackie: mniszek pieniński Taraxacum pieninicum, skalnica tatrzańska Saxifraga perdurans, ostróżka tatrzańska Delphinium oxysepalum, urdzik karpacki Soldanella carpatica
Element środkowoeuropejskiego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udział w regionach zachodnich i centralnych (Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Środkowopolskie). Mniejszy wpływ występuje w pasie Wyżyn Polskich i w Pasie Pobrzeży. Najmniejszy udział występuje w Karpatach oraz w Polsce północno-wschodniej (Niż Wschodnioeuropejski).
Prowincja Panońska
Jednostka, która często jest wyróżniana jako osobna prowincja lub jako południowo-wschodnia część prowincji środkowoeuropejskiej. Obejmuje Kotlinę Panońską rozpościerającą się pomiędzy Alpami od zachodu, Karpatami od wschodu i północy oraz doliną Dunaju od południa. Prowincję charakteryzuje występowanie specyficznej flory nawiązującej do roślinności stepowej i półpustynnej. W Polsce wiele roślin o charakterze panońskim to gatunki osiągające u nas północną granicę zasięgu, często z izolowanymi lub wyspowo rozłożonymi stanowiskami. Wiele z nich to archeofity. Wśród rodzimych gatunków klasyfikowanych jako element panoński należy:
- dyptam jesionolistny Dictamnus albus
- dziewanna fioletowa Verbascum phoeniceum
- len austriacki Linum austriacum
- miłek wiosenny Adonis vernalis
- storczyk purpurowy Orchis purpurata
- szyplin jedwabisty Lotus germanicus
Element środkowoeuropejskiego zespołu roślinności w Polsce ma najwyższy udział w regionach południowych i środkowych obejmujących Pas Wyżyn oraz Kotlinę Sandomierską. Najmniejszy udział notowany jest na północy, zachodzie i północny-wschodzie.
Pozostałe prowincje mają znikomy udział w roślinność Polski. Najczęściej występują trzy prowincje z podpaństwa Tetydzkiego obejmującego obszar śródziemnomorski i irańsko-turański:
Roślinność Śródziemnomorska, obejmuje wybrzeża oraz wyspy w Basenie Morza Śródziemnego oraz wybrzeża Turcji i Gruzji. Obszar w dużej mierze pokrywa się z naturalnym zasięgiem występowania oliwki europejskiej i czystka Cistus salviifolius. Jest to region z największą bioróżnorodnością w Europie, gdzie odnotowuje się endemiczną rodzinę owadożernych roślin Drosophyllaceae a także bardzo wiele endemicznych rodzajów oraz gatunków, szczególnie dotyczy to rodziny storczykowatych, w tym rodzaju dwulistnik Ophrys. Region ten charakteryzuje także występowanie wielu zespołów roślinnych typowych tylko dla wybrzeży Morza Śródziemnego. Często w literaturze jest wyróżniona prowincja subśródziemnomorska. Jest to bliźniaczy region dla prowincji śródziemnomorskiej obejmujący tereny w Basenie Morza Śródziemnego położone w głębi lądu, sięgająca po południowe regiony Pirenejów, Alp i łuku Karpat. Wyróżnia się roślinnością pośrednią pomiędzy wybrzeżem a terenami górskimi z wieloma endemicznymi gatunkami i charakterystycznymi zespołami roślinnymi.
Roślinność Turańska (irańsko-turańska), obejmuje półpustynne regiony w południowo-wschodniej części Europy, głównie w zasięgu Kazachstanu i rosyjskich wybrzeży Morza Kaspijskiego, dalej sięgając na tereny Bliskiego Wschodu, Irau i Azji Środkowej. Łącznie wyróżniono 12 prowincji. Jednak w polskiej klasyfikacji wszystkie gatunki z regionu turańskiego łączy się w jeden „element turański” bez wyróżnienia każdej z 12 prowincji. W rodzimej florze roślinność tego rejonu odnotowywana jest bardzo rzadko, głównie w formie archeofitów i eferemofitów. Do gatunków występujących w Polsce i sklasyfikowanych jako element turański należy
- nawrot polny Buglossoides arvensis
- niezapominajka polna Myosotis arvensis
- jaskier polny Ranunculus arvensis
- stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum
- turzyca zwisła Carex pendula
Podział Biogeograficzny
Na przełomie XX i XXI wieku utworzono na potrzeby EEA ( European Environment Agency) podział biogeograficzny roślinności Europy. Dzieli się on na następujące regiony:
- arktyczny, obejmujący tundrowe obszary (Islandia, Spitsbergen, północne wybrzeża Skandynawii i Rosji).
- borealny, obejmujący nizinne tereny północnej Europy, charakteryzujący się występowaniem borów świerkowych i roślinności tajgi.
- atlantycki, obejmujący wybrzeża Europy Zachodniej wraz z Wyspami Brytyjskimi
- kontynentalny, obejmujący nizinno-wyżynne obszary Europy strefy umiarkowanej, od Francji po góry Ural. Obszar o bardzo niejednolitej powierzchni, poprzecinanej przez inne regiony (głwnie regiony alpejskie i panońskie).
- alpejski, obejmujący górskie tereny Europy (Alpy, Pireneje, Góry Skandynawskie, Karpaty, Ural, Góry Dynarskie, Kaukaz).
- panoński, obejmujący stepowe tereny Kotliny Panońskiej.
- śródziemnomorski, obejmujący wybrzeża Basenu Morza Śródziemnego wraz z wyspami oraz niemal całym pł.w Iberyjskim.
- makaronezja, obejmujący wyspy na Oceanie Atlantyckim (Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie)
- stepowy, obejmujący nizinne (stepowe) obszary południowo-wschodniej Europy charakteryzujące się rozległymi terenami stepowymi z bardzo niewielkim udziałem lasów.
- czarnomorski, obejmujący południowe, zachodnie i wschodnie wybrzeża Morza Czarnego (bez wybrzeży północnych).
- anatolijski, obejmujący interior Azji Mniejszej wraz z górami Taurus i północną Mezopotamią.
